Anadolu Selçuklu Mimarisi

GENEL OLARAK ANADOLU’ DA TURK MIMARISINI BESLEYEN KAYNAKLAR

1.Anadolu Turk mimarisinde Turklerin Orta Asya’ da olusturduklari mimarlik ve kultur ortami belirleyici, burada ki kultur birikimini Anadolu’ ya aktarmislar.

2.Turkler Orta Asya’ dan Anadoluya gecis surecinde bircok cografyadan gecmistir. Bu cografyalardan getirdikleri etkiler .

3.Anadolu’ da fetihler surecinde Anadolu’ da bulunan mimarlik orneklerini sentezliyorlar. Baglanti ve sureklilik var.

ORTACAG MIMARISINDE ANADOLU(Tarihi ve cografi cevre)

Artuklular (1102-1408): Hasankeyf, Mardin, Diyarbakir, Harput

Danismentliler(1071-1178): Orta ve Dogu Anadolu

Mengucekliler(1072-1277): Erzincan, Kemah, Divrigi

Saltuklular(1072-1202): Erzurum

Anadolu Selcuklulari(1077-1307): Anadolu

ANADOLU BEYLIKLERI

Karamanogullari (1256-1483): Orta Anadolu

Menteseogullari(1250-1424): Mugla, Pecin, Mila, Milet

Candarogullari(1296-1462): Kastamonu, Sinop

Germiyanogullari(1300-1429): Kutahya

Hamidogullar(1301-1423): Egirdir, Antalya

Saruhanogullari(1302-1410): Manisa

Aydinogullari(1308-1426): Aydin, Selcuk, Tire, Bingol

Ertenaogullari(1335-1381): Sivas, Kayseri, Kirsehir

Dulkadirogullari(1339-1521): Kahramanmaras, Elbistan

Ramazanogullari(1352-1608): Adana

Osmanlilar(1281-1923)

ARA BEYLER

Zengiler(1127-1222): Suriye, Irak

Ildeniler(1137-1225): Azerbaycan

Harzemsahlar(1077-1231): Harezm, Hive

Memlukler(1250-1517): Misir, Suriye

Mimarinin olusumunda eski turk beyliklerinden alinan seyler var. Bir mimarinin sekillenmesinde; cami, medreseler, kervansaraylar, hanlar, mezar yapilari, sifahane(darulsifa), kopruler, surlar, su yapilari(hamamlar v.b) onemli.

Sivil mimari ornekleri; saraylar, koskler.

Anadolu’da bulunan mimari hristiyan mirasidir. Bazi cami plan ve semalarinda kilisenin bazilika plan semasi etkili olmus. Islam mimarisi mihrap duvarina parallel bazilika; apsise parallel gelisen yapidadir. Anadolu’ya ozgu tas tonoz hristiyan mimarisinde kullaniliyor.

ANADOLU’ DA YAPI MALZEMESI

Karahanli, Gazneli, Buyuk Selcuklu mimarisinde tugla, pismis toprak kullanilmis. Anadolu’ya gecildiginde tas kullanilmaya baslanmis. Tas onemli bir malzeme. Yapi malzemesi ve susleme ogesi olarak kullanilmis. Bati’ da bizans bulunuyor. Bizans’ ta tugla kullaniliyor. Susleme de sirli tugla teknikleri var. sirli tugla Anadolu’ da kullaniliyor. Ancak bizansta daha yaygin. Buyuk Selcuklu da yaygin olmayan ve kullanilmayan ancak Anadolu Selcuklu’ da karsimiza cikacak olan mihrap duvarina parallel gelisen altigen birlikteligin oldugu plan semasi var.

Malatya ulu camii kubbesi ve tugla malzemesi acisindan onemli. Buna ek olarak camiyi insa eden ustalar da onemli. Iran kokenliler ve mimarlik kulturumuz ve yapi terminolojimiz farsca ve iran kokenli. O donemde susleme de ve yapilarda bol figur var. islamiyetin kati kurallari o donemde tam kabul edilmemis oldugundan eski geleneklerin etkisi var. islamiyet turk mimarisinin gelisiminde onemli. Turk islam mimarisinde hic kullanilmadigi kadar figur kullaniliyor. Anadolu Selcuklu Mimarisinde tas uzerine ve cini uzerine. Kaynaklar yapi uzerindeki kitabeleri yaptiran ve yapan kisi, o donem hakkinda bilgi verir.

PLAN

Planda kalin cizgilerle gosterilen yer duvar, kesik cizgiler ust ortuyu gosterir. Eger yapi ayakta degilse ve sonradan cizimi gosteriliyorsa kalin cizginin biraz daha incesi kullanilir. Ince cizginin uzerinde cizgiler varsa pencerenin ic ve dis ozellikleri gosterilir. Alt kosede skala(yer yon gosteren dereceler) bulunur ve her zaman kuzeye kalir, bir ok gorunumu olur. Ortadaki dikdortgen tasiyici ayak, daha buyuk olursa daha buyuk tasiyicilar. Mihrap duvari guneyde, nis gorunumleri var. duvarlara bitisik mekani cok bolmeden kubbe altinde toplamak onemli. Edirne’deki Selimiye bu yonden onemli. Bu devamlilik buralardan geliyor. Mekanin bolunup bolunmemesi onemli.

Eyvan: bir yonu acik uc yone kapali sema. (eger baska bir yon daha varsa odadir)

Bazilika ornegi: mihrap duvarina diklesen (Anadolu disinda cami mimarisinde bazilikal sema yok) 3 nef(sahin) ten olusan orta sahinin tonozla, yan sahinlarin kubbeyle ortulu oldugu yapi. (Hatil: iz dusumu, kemerin yansimasi) Bazilikal semali erken orneklerde duvarlar kalin pencereler az. Bunun sebebi isinmak. Bunlarin yani sira kalin ayalara outran kucuk kemerler var. kemer ne kadar buyurse kubbe de o kadar buyutulebilir. Selimiye’ ye kadar bir cok teknik imkansizlik var. mihrap onu kubbesi, kubbe duvarina parallel, 3 nef iki ayaga outran, besik tonozlu, 3lu giris, pencere acikliklari, mazgallar. Medrese plan semasi orta avlu ornegi.

MIMARI

Mekanlarin birbiriyle iliskilendirilmesi gerekir. Islevseldir. Islam mimarisi ile Osmanli mimarisini ayiran onemli bir ozellik; Islam mimarisinde yapinin disinda cok fazla susleme vardir, mimariyi okuyamazsiniz, algilamakta zorlanirsiniz. Ancak Osmanli Mimarisinde distan bakildiginda okunabilir, susleme bogmamistir sadece bir unsurdur. Mimarinin olusmasinda ekonomik kosullar onemli. Turk mimarisinde yapilar da devlet hazinesinden yapilan seyler azdir. Baniler(yaptiran) onemlidir. Genelde yapilari onlar yaptirir. Devletin ileri gelenleri, ticaret erbablari olan kisiler ve zengin tuccarlae kendi ozel hazineleri ile yaptiriyorlar. Politik, siyasi ve ticari kosullar onemli. Orn:kervansaraylar.

ANADOLU’ DA BUYUK SELCUKLU’ LARA BAGLANAN YAPILAR

Diyarbakir Ulu Camii(1901)

Siirt Ulu Camii(1129)

Bitlis Ulu Camii(1150)

Diyarbakir Surlari: Meliksah Burcu(1088), Nur Burcu(1089), Findik Burcu(1092)

Diyarbakir M.O 7000 yerlesim fakat kentin kurulusu bilinmiyor. 5 km boyunca surlarla cevrili. Bu surlar tamamiyle ayaktadir. Surlar Roma doneminde 4. yy’ da yapilmis. Surlarin uzerinde 70 kusur burc, 4 ana kapi var. kalkan baligi gorunumu var. iki ana yol dogu ve bati merkezde birlesiyor. 19. yy’ a kadar sur disina tasmamasi onemli. Sur sirasi ve ic kale gorunumu var. kaynaklar da bu surlari cevreleyen ikinci bir sur da vardir ancak gunumuze ulasmamistir.

Artuklu Sarayi onemli bir sivil mimari kalintisi, ic kale de yapilan kazilarda ortaya cikmis. Ic kale yonetim merkezi ve hukumdar ile esrafinin yerlesim yeri. Surlarin 4 ana kapisi; Mardin, Urfa, Harput ve Dicle kapilari. Diyarbakir 1085’ te Turklerin eline geciyor. Fetihten hemen sonra imar faaliyetleri basliyor. Turkmen beyliklerin yerlesmesine acilmis. Sehir surlari uzerinde 60 kusur kitabe var.

DIYARBAKIR ULU CAMII

Bu caminin yerinde eskiden bir kilisenin oldugunu tarihi kaynaklardan bilinmektedir.(Bizans Kilisesi) Kilisenin camiye cevrilmesi fetih sonrasi gerceklestirilmis.(devsirme) 11. yy sonunda 1091 Meliksah Donemine ait kufi kitabesi var. Bu en erken tarihli kitabe. Yapilan eklemelerle sonralari yapi kulliye haline getirilmistir.

SIIRT ULU CAMII

Minare ayrik bir konumda. Caminin tek elden ciktigina dair bir fikir yok. Kubbe, eyvan, avlu semasi Buyuk Selcuklu ya baglanan bir gelenek. Bu camii birkac asamada olmustur. Camiinin semasina tersten bakildiginda Diyarbakir Ulu Camii’ ne benziyor. Avlusuz bir yapi. 3 lu kubbe birimi. Mozaik cini tekniginin kullanildigi bir yapi. (ilk orneklerinden) Minare de sirli tugla kullanilmis. Tugla belli bir seviyeye kadar orjinal. Minare formu Musul Ulu Camii minaresine benziyor. 3 ayri mihrap nisi var. mozaik cini uygulamalari 12-13. yy civari.

BITLIS ULU CAMII

Anadolu’ da mihrap onu kubbeli olarak bilinen ilk ornek. Kuzey cephede avlu yonundeki kitabeden biliyoruz. Avlusuz. Mihrap onu kubbesi olani Artulularla gelisecek. Tas yapi malzemesi kullanilmis. Kalin tasiyici ayaklari var. minaresi uzakta bulunuyor. Minarenin alt kismi orjinal. Pencere acikliklari sonradan acilmis.

DIYARBAKIR SURLARI

Diyarbakir surlari gunumuze saglam ulasmis. Anadolu’ daki tek ornek ic ve dis surlar. Dis surlar bugun mevcut degil. Ic kale bolgesi kalkan baligina benzer ve benzeten Gabriel’ dir.(Gabriel=fransiz sanat tarihcisi, fransiz arkeoloji enstitusu kurucusu)Burclarla baglanir birbirlerine. Gri siyah basalt tasi kullanilmis. Surlar ciddi badireler atlatmis. Tas ocagi olarak kullanilmis. 19. yy’da. 1930’larda sehir sulardan hava almiyor diye yikilma talebiyle Ankara’ ya gidilmis ve kabul edilmis. Belli bolgeler yikilmis fakat Gabriel’ in 1931 civari gelmesiyle yikim engelleniyor. Ciddi onarimlar 1990’larda basliyor. 1936-37 de Ataturk’ un Diyarbakir’ a gelmesiyle burclar ciddi sekilde toparlaniyor.

Melihsah Burcu

Buyuk Selcuklu Hukumdari Meliksah 1088 tarihinde yaptirir. Kare formlu bir burc. Urfa kapi ile Mardin kapi arasinda. Urfali bir mimar olan Muhammed Selame el Ruhavi. Buyuk Selcuklu adina Anadolu’ da calisan tek mimar.

Nur Burcu

Buyuk Selcuklu Sultani meliksah doneminde ayni mimar tarafindan insa ediliyor. Mimar oldugu kitabe de el benna diye soylendiginden anlasiliyor. Burclar 2 yada 3 katli. Kare koseli bir yapi. Kitabenin ozelligi bol sembol kullanilmis. Duvarlarda kitabe aralarinda hayvan figurleri kullanilmis.

Findik Burcu

Yine Meliksah doneminde ayni mimara yaptirilmis. Yuvarlak formlu. Askeri mimariye dair Turklerin Anadolu’ da insa ettigi ilk ornekler. 70 kitabe var. Kitabelerde kufi yazi var.

ARTUKLULAR

1102-1408 de Mardin, Silvan, Hasankeyf ve Harput’ ta hakimiyet kuruyorlar. En uzun hakimiyet Mardin’ de olusmus. Ilk basta Selcukludaki karisikliklardan dolayi ilerleme hizli oluyor. Hasankeyf Artuklulari, Mardin Artuklulari, Harput Artuklulari. Artuklular Turk geleneklerine bagli ve devlet hanedanin ortak mali. Bu nedenle 3 farkli kola ayriliyor. Artuklular haclilara karsi onemli zaferler kaydetmis. Bilime cok onem vermisler. El Cezeri 12. yy da Anadolu’da yasamis onemli bir bilim adami. Muhendis. Ottomanlar diye bir kitap yazmis. Mekanik araclar yapip calistirmis. Su ceken(kuyudan) ornekleri, saat calisma mekanizmasi ornekleri, icki servis etme ile ilgili ozel kaplar, kan alma ile ilgili aletler. Dunya biliminde de onemli. Hukumdarin abdest almasi icin su akitan pirincten bir ibrik yapmis. Artuklular Anadolu’ da ilk Turk hastanesini kuran Turk toplulugu. Onemli hekimler calistirip donemin tip kitaplarindan ceviriler yapiliyor. Hastane kompleksinin icinde hamam ve kaplica da var. 12. yy’in basina tarihlenen Mardin Emuneddin Kulliyesi. Askeri mimari de burclar ve sur onarimlari var. Artuklu Sultani mimariyi tasarliyor. Kopru mimarisi onemli. Kervansaray ve han dan daha cok kopru yapilmis. Bu da Firat ve Dicle tarafinda oldugundan nehir ticareti onemli ve bu yuzden kopruler onemli. Malabadi koprusu donemi icin iddiali bir yapi. 38 m kemer. Kubbenin genis olamamasinin sebebi teknik olanaksizliklar. Tas dilimli kubbeler var.(mimaride sureklilik ve baglanti vardir) Anadolu medrese mimarisi gelisiminde onemliler. Mardin Hatuniye Medresesi , iki avlulu, eyvanli, revakli ornekler. Cam mozaik susleme kullanilan Artuklu Sarayi onemli. Artuklu mimarisinde Mardin onemli bir merkez. Anadolunun kuzey-guney baglantisini saglayan bir nokta. 15-16yy’ da gezginler 359 konutun kale icinde varoldugunu soyler. Yapi malzemesi kalker tasi. Kalker tasi kullanimi restorasyonu ayirt etmeyi guclestirebiliyor.

EMUNEDDIN KULLIYESI(1108-1122)

12. yy basinda yapilmis. Medrese var icinde. Hem hastane hem medrese tip fakultesi gibi. Artuklu meliki Emuneddin baslatiyor insaati. Ilk kulliye orneklerinden. Hastane den gunumuze hic bir kalinti gelmemis. Anadolu’ daki Turkler donemine ait ilk hastane. Medrese cifte medrese halinde, hamam da kulliye icinde insa edilmis. Hamam tedavi amacli kullanilmis. Bir butun halinde dusunulmus kulliye kompleksinin hamami buyuk olcude ayakta.

HARPUT ULU CAMII(ELAZIG)

Dikdortgen bir yapi ve kubbe onunde aynali tonoz var. Avlu uzerindeki kitabeden Artuklu doneminde yapildigini anlayabiliyoruz. Ama gene de kesin birsey yok. Kubbe, eyvan, avlu plani var. Minare farkli konumda. Buyuk Selcuklulara baglanan plan semasi var. Tonozla ortulu. Yapi malzemesi tas temelle baslayip tas tugla ile devam etmis. Minare belli bir seviyeye kadar orjinal egik. Ic mekan neredeyse tamamiyle yenilenmis.

SILVAN ULU CAMII

Mihrap onu kubbeli. Avlulu bir ornek fakat avlu bugun mevcut degil. Avluyu duvar izlerinden anliyoruz. Minaresi yok. Minarenin avlu duvarinda bulundugu varsayilir. Mihrabin iki yaninda acikliklar var. giris farkli yonde. Payanda destekleri sonradan yapilmis. Mihrap nisleri var. yapinin butunune bakacak olursak tarihlendirilmesiyle ilgili sorun var. onemli onarimlar gecirmis. Yapinin orjinal olani sadece bati yonundeki duvarlar. Cephede gecmece bir goruntu var. dilimli kapi kemerleri var. Mihrap onu kubbesinin yanindaki kapilardan biri 20.yy’da onarilmis ve cok siritiyor. Payanda destekleri 20.yy basinda yenilenmis. Butununde yapi kesme tas. Kubbe eteginde bir yazit var ve tarihi buradan biliyoruz. Ortu sistemine geciste tas tromplar var. Ana mekandan 3 kat buyuk ticaret yolu uzerinde oldugu icin.

MARDIN ULU CAMII(12.yy)

Anadolu’daki cifte minareli en eski ornek. Yapida 16-17 tane kitabe var. fakat bu kitabeler tarihle ilgili somut birsey vermiyor. Mihraba parallel nefler var. yapinin konumu kalenin etegine yerlesmis. Destek payandalari var. avlulu bir yapi. Cifte minareli oldugunu kaynaklar gosteriyor. Donem kaynaklarina gore anadolu’ da cift minarenin en eski ornegidir. Dikdortgen yapi. En erken kitabe Selcuklu donemine ait kufi bir kitabe. Butununde tas mimari. Dilimli kubbe. Avlu etrafinda farkli mekanlar var. Minarenin kaide kismi orjinal. Dilimli tas kubbe minare kaidesinde tarihle ilgili veriler veriyor.

KIZILTEPE ULU CAMII

Artuklu camilerinin ozeti gibi. Mihrap nisi uzerinde tamamlanma tarihi 1204. Artuklu mimarisinin en belirgin ozellikli ornegi. Mihrap duvarina parallel 3 nef, mihrap onunde 2 nef var. cok buyuk bir avlusu var. cifte minareli. Avlu duvarlari ayakta degil. Avlusu harim kisminin iki kati buyuklugunde. Avlunun icinde vakif dukkanlarinin bulundugu soylenmekte. Bu camii 20.yy basinda ahir olarak kullanilmis. Yapinin kaplama malzemesi cikartilip insaatlarda kullanilmis. 5 ayri girisi var. kubbenin iki yanindan girisler var. simetrik bir yapi. Avluda iki farkli mihrap nisi var. tonoz ortulu. Basamakli bir yapi oldugu dusunuluyor. Kubbe eteginde pencere acikliklari var. pencere acikliklariyla aydinlatilmaya calisilmis. Her yonden payanda destekli. Avlu cephesi disinda diger cepheler sade. 7 aciklikla ana mekana acilir. Bu cephelerde kemer suslemeleri var. dilimli kemer kullanilmis. Kubbe koselerinde hepsi farkli islenmis 4 tromp var. yapinin malzemesi kesme tas. Ic mekande suslemenin toplandigi yer tas. Susleme unsurlari geometrik. 7 dilimli mihrap nisinin uzerinde bir kitabe var. geometrik, bitkisel figurler ve yazi buradaki suslemede onemli. Tromplardan alttaki mukarnas dolgu icindeki istiridye seklinde.

LATIFIYE (ABDULLATIF) CAMII

Mardin’ de bulunuyor. Portalde iki renkli tas isciligi var. avlulu. Mihrap onu kubbeli. Portalde kitabesi mevcut ve tarihi ordan biliriz. Yapinin banisi Abdullatif. Nefleri kesen orta kubbe mevcut. Avlu da iki nef kullanilmis. Klasik portal semasi olusmus. Bazi yapilarda vakfiye kitabesi var. burada da iceride sagda bir pencere ustunde vakfiye var. kubbe ve ic mekan yenilenmis ana hatlar kalmis.

MELIK MAHMUD CAMII (1365)

Avlulu ve mihrap onu kubbeli. Tek nef var. klasik semali portali var.

*Artuklular Mardin ve cevresinde cok uzun sure kalmislar. Bu yuzden cok onemli. Bu donem camilerinin en onemli ozelligi mihrap onu kubbeli olmalari.

MEDRESE MIMARISI

Turk ve Islam mimarisine ait ve has bir yapi turu. Ilk medreseler Gazneli ve Karahanlilara ait. Medrese mimarisinin kokeninde bolge konut ozelligi var. eyvan esasina dayanan plan semasina sahip. Medreselerde basta dini ilimler, sonra matematik, astronomi ve tip gibi dersler okutuluyor. Medreselerde ayni zamanda ogrenciler konakliyor. Ogrenci mevcutlari sinirli. Birtakim ihtiyaclarini burada karsilayabiliyorlar. Medreseler plan semalarina gore tipolojik bicimde incelenir. Acik veya kapali avlulu medreseler diye iki ana grupta incelenir. Avlu etrafinda gelisen birimlerden olusuyor. Anadolu’ da bilinen ilk kapali avlulu medrese Yagibasan medresesi. Acik avlulu medreselerin Anadolu’ da ilk ornekleri Artuklu mimarisinde gorulur. Iklimsel bir faktorden dolayidir. Suriye Zengi bolgesinde de acik avluludur ornekler. Osra Gumustekin medresesi kapali avlulu medreselerin ilk ornegi. Acik avlulu medrese semasinda eyvan unsure onemli.

HATUNIYE MEDRESESI (1206)

Buyuk kismi gunumuze ulasmamis. Kesin tarih bulunmuyor. Anadolu’ da acik avlulu medreselerin ilk orneklerinden. Icerde kitabede yaptiranlarin adi var. ana eyvan var. iki katli ve ortada acik avlu bulunuyor. Avlunun iki tarafi revaklarla cevrili. Revaklarin arasinda hucreler var. ana eyvan yazlik dersane olarak kullaniliyor. Ana evyanin bulundugu kisimda bugun yeni insa edilen bir camii var. 1206 tarihli vakfiye kaydi var. bu valfiye ana eyvanin dis duvarinda yazili.

MARDIN SEHIDIYE MEDRESESI(13.yy)

Portalinde vakfiyesi kayitli kitabesi var. kaynaklarda 80 hucreli oldugu soylenir. Duvar izlerinden en buyuk Artuklu medreselerinden olustugu belli oluyor. Ana eyvan kalintilari var. vakif kalintilarinda Sultan Melik Arslan tarafindan yaptirildigi anlasiliyor.

DIYARBAKIR ZINCIRIYE MEDRESESI

Diyarbakir Ulu Camii’ ye yakin bir konumda. Acik avlulu bir duzeni var. 2 eyvanli, avlulu, avlusu revakli bir medrese. Dista ve icte cok zengin tas isciligi var. cesme nisi var. portal 18.yy’da yenilenmis. Mimari, Isa Ebu Dirhem.

DIYARBAKIR MESUDIYE MEDRESESI(1193-1223)

7 ayri kubbe mevcut. Artuklu sultani tarafindan, 4 farkli suni mezhep icin yapilmis. Eyvanli, avlulu, hucre birimleri yok. Revakli bir koridorla ayni avluyu paylastigi Diyarbakir Ulu Camii’ne bagli. Medrese avlusu icinde ana giris var. iki katli. Revak kemerlerindeki tas isciligi cok zengin dilimli tas kemerler, cift renkli tas gecisleri v.s. 4 farkli suni mezhep icin yapildigi kitabelerde yazar. Halepli Ustad Cafer B. Mahmud mimari.

MARDIN SULTAN ISA/ZINCIRIYE MEDRESESI

Iki avlu duzeninde genisler. 14.yy’ a tarihlenen gec bir ornek. Kendi icinde ele alinmis bir butun. Iki katli. Icinde turbe, cesme ve camii var. hem cami hem turbe hem medrese. Tek avli duzenini asmis. Bu yapi icin kulliye de diyebiliriz. Dilimli kubbeye sahip. Mihrap onu kubbeli bir plan semasi. Melik Mahmud Gazi plan semasiyla benzer. Sultan Isa yaptirmistir. Ortu de kesme tas kullanilmis. Portalde iki renkli tas isciligi. Portalin iki yan nisinde geometrik bitkisel tas suslemeleri var. portal semasi klasiktir. Klasik portal semasi Anadolu Selcuklularinda dikdortgen bir kesit, geometrik desenler, mukarnas kavsara ile kapli.

HASANKEYF KOPRUSU(12.yy)

Artuklularin saglam bir ticaret baglantisi oldugunu biliyoruz ve bu baglantilar da kopruler onemli. Bu kopru su anda saglam degil. 12yy’a tarihleniyor ancak kitabesi yok. Bugun Batman ili icerisinde kaliyor. Dicle ili uzerinde 100m yi asan bir kopru. Ortada buyuk bir kemek acikligi, iki yanda daha kucuk kemerler var. bir ayagi kaleye bakar. Orta kemer acikligi 40m civarinde, yanlar 15-20m aciklikta. Kaleye bakan ayagin kemer acikligi 15-20m. dicle nehri icinde kalan iki ayak uzerinde burclarla ilgisi oldugu dusunulen tasvirler var. temel yapi malzemesi kesmetas, moloztas, tugla, cok az da ahsam malzeme. Suyun akis yonune gore memba yonu ve mansap gidis yonu.

SILVAN MALABADI/BATMAN SUYU KOPRUSU(1147-48)

Kitabeli bir kopru. Bu kitabe de banisi Artuklu hukumdari TimurSah tarafindan yaptirildi anlasilmaktadir. Onarim gecirmis. Kemer acikligiyla gunumuze ulasmis. Kemer acikligi 38-60m. kopru uzerinde kucuk odalar var. buna iliskin farkli gorusler var. kopruyu kullananlardan para alindigi, guvenlik amacli gorevlilerin bekleme odalari da olabilir. 13.yy’ da yapinin onarimindan bahseden bir kitabe oldugu soylenir. Kopru onundeki cikintilar, selyaran olarak bilinir ve tasan suyu onler.

*Diyarbakir surlarindaki burclar onemli. Diyarbakir 1183’ te Artuklu hakimiyetine giriyor. Diyarbakir’ da Artuklu donemine tarihlenen camii yok. Surlar uzerinde Urfa kapi ve Mardin kapi uzerindeki buclar onemli.

DIYARBAKIR ULUBEDEN BURCU(1208-1209)

Banisi Melik Salih Mahmud. Mimari Ibrahim B. Cafer. 3 katli, silindirik formlu bir burc. Yapi malzemesi basalt tasi. Uzerinde kitabe kusaginda alt, ust ve iki yaninda hayvan figurleri kullanilmis. Kitabe kusagi silmelerle cevrili. Hemen ustte cift basil portal, iki kosede sfenks figurleri, altta aslant gorunumu. Bu formdaki kartal armasi Melik Salih doneminin sikkelerinde de var ve muhtemelern bu sultanin armasi.

DIYARBAKIR YEDI KARDES BURCU(13.yy’ in basi)

Mimari Yahya Ibn-I Ibrahim Us-Salih. Burcu tasarlayan isim Artuklu hukumdari Melik Salih Mahmud. Bir hukumdarin yapiyi tasarlayan kisi olmasi adini mimarla tasarlayan olarak yazmasi onemli. Bu da hukumdarin mimariye verdigi onemi gosterir. Silindirik formda kitabe kusagi dolasir boydan boya. Ortada dikdortgen olusturuyor, ustunde yine ciftbasli kartal armasi, ortasinda bu armanin mazgal acikligi var. kitabenin iki yaninda sfenks figurleri var. kesmetas malzeme.

DIYARBAKIR ARTUKLU SARAYI

1961-62 de yapilan kazilarda ortaya cikarilmis. Evliya celebi bu saraydan bahsetmektedir. Yani 16.yy’ da bahseder, biz bundan Artuklular sonrasinda da kullanildigini anlariz. Kazilarda Divanhane ortaya cikarilmis. Saray ickale de bulunuyor. Sivil mimari de dikdortgen planli bir saray ornegi. Melik Salih Mahmud doneminde de yapildigi bazi kaynaklarda yazar. 4 eyvan semasinda ve ortada sel sebil bir havuzun bulunmasi onemli. Bizans’ a ozgu mozaik tekniginde suslemeler var. renkli tas mozaik ve cini kaplamalar kullanilmis. Bu kismin divanhanenin duvarlarinda bir kismi yerinde bir kismi dokulmus cini kaplamalari var. havuza giden su yolu uzerinde firuze, kobalt mavisi renkli kitabeli cini suslemeler var. cift basil kartal armasi var.

KULUK CAMII MEDRESESI(12.yy ortalari)

Insa kitabesi yok, ancak kosede kim tarafindan onarim yapildegini yazan onarim kitabesi var. 1334’ te Kuluk Semseddin tarafindan onarim gecirmis. Cami ile medrese birlikte. Camii ile medresenin birlikte yapilip yapilmadigi belli degil. Ancak duvar seviyesine bakildiginda ayni donem olmasi cok muhtemel. Atsiz Elti tarafindan yapiya portal eklenmis. Bazi pencere acikliklari eklenmis. Yapi dikdortgen semali. Mihrap onu kubbeli. Ortada aydinlik acikligi var. diger mekanlar tonozla ortulu. Cami ile medrese arasinda 1m kat farki var, medrese asagida. Farkli tarihlerde yapildigini one surenlerin dayanagi bu. Minare sonradan eklenmis. Portal 1210 onariminda eklenmis. Klasik Selcuklu Donem portal. Portal yaninda kucuk nis. Mozaik cini suslemeli mihrabi var. mozaik cini mihrabi var. mozaik cini mihrabin tek ornegi. Hem yaziyi hem geometrik unsurlari uzerinde barindiriyor. Kalin tasiyici ayaklar kullanilmis.

TOKAT YAGIBASAN MEDRESESI(12.yy ortalari)

Avlu uzeri kapali. Kapali avlulu medreselerin en erken orneklerinden. Yagibasan askeri bir rutbe demek. Orta acikligi 8m. kubbe capi14m. kubbenin ustunde aydinlik acikliklari var.iki eyvanli. Giris kuzeyden. Ana eyvan genelde medreselerde dershane olarak kullaniliyor. Yapida hicbir susleme unsuru yok. Cok kesin verilerle soyleyemesekte susleme kullanilmamis. Bir donem icin depo olarak kullanilmis. 2006 da cok ciddi bir restorasyona alinmis. Kubbeye tromplarla gecis var. portal gunumuze ulasmamis. Kot farki yol seviyesinden asagida. Kitabesi yok. Eski kaynaklarda Nizameddin Yagibasan’ in yaptirdigi belirtilmis.

NIKSAR YAGIBASAN MEDRESESI(1157)

Kitabesi yok. Kitabesinin baska bir yapiya kaldirildigini ve sonra muzede oldugunu biliyoruz. Ancak net bir tarih yok. Iki eyvanli. Sema Niksar kalesindeki burclarin uzerine yapildigi icin yamuk. Kapali avlulu ilk orneklerden. Yikik oldugu icin girisin nerede oldugu bilinmez. Giris medrese hucrelerinin birinden guneydedir. Guneyde hucre odalar var. hucrelerde nislere rastlanmis.

MEDRESELERIN GENEL OZELLIKLER: Egitim ezbere dayali. Disaridan da gelip ders takip edilebiliyor. Bas hocalar olur, ikinci hocalar deneyimli ogrencilerden seciliyor. Kutuphanelerde ucretle kitap alinir.

SALTUKLU DEVRI MIMARISI (1072-1202)

Erzurum civari. Beyligin kurucusu Emir Selcuk Buyuk Selcuklularin komutanlarindan. Malazgirt sonrasi Erzurum’ da kucuk bir beylik olarak 130 yil kadar devam ediyor. Beylik gurculerle catisma halinde. Mimarisinde Turk mimarisine buyuk bir katkisi yok. Cok ayakli cami mimarisini devam ettirmisler.

IC KALE MESCIDI (12.yy)

Kitabesi yok. Kule seklinde saat kulesi olarak gecen minaresi var. tarihlendirilmesi yapilmis kitabede. Kale sur ve burclara oturtulmus. Mihrap onu kubbeli. Mihrap nisi cok iceri girmis. Surlardan biri mihrap nisi olarak kullaniliyor. Yuksek kasnakli kubbe birimi var ust ortude. Bu kasnakli kulah seklindeki kubbe ile diger camilerden farkli. Gurcu mimarisindeki bazilika kubbelerine benzer. Kesme tas malzeme kullanilmis. Dikdortgen-kare planli. Minarenin uzerinde kufi yazi var. ic mekanda susleme yok. Kubbeye geciste mukarnas dolgu var.

ERZURUM ULU CAMII (12.yy’in ikinci yarisi)

Kitabesi yok. 20.yy’in basinda bazi arastirmacilar 1179 tarihli bir kitabesi oldugunu gormus. Gunumuze cok fazla onarimla gelmis. 1640’ta cok buyuk onarim ve 1964’ te yine onarim gecirmis. Cok ayakli cami tipi. Mihraba dik gelisen bir yapi. Kubbenin onundeki ortu aynali tonoz. Ve onunda onund mukarnas ortu var. avlusu yok. Minare 18-19.yy da eklenmis. Yapi sehrin merkezinde. Ust ortu duz ortu.

ERZURUM EMIR SALTUK TURBESI (12.yy ortasi)

Kitabesi yok ama kaynaklarda Emir Saltuk’ un turbesi olarak geciyor. Sekizgen yapili. Renkli tas, ikili pencere ve nis duzenlemesi. Kemer duzenlemeleri. 8 kosesi kubbe alt kasnagina kadar ucgenler ve silmelerle cevrili. Iki katli. Kubbe kasnaginda 8 tane nis duzenlemesi var. bunlarda hayvan figurleri bulunmaktadir.