Osmanlı mimarlık Kurumları

OSMANLI ONCESI YAPI ORGUTLENMESI

Ortacag anadolu turk mimarisinde bircok mimar var. selcuklu zamaninda bir mimarlik kurumu fakat kaynaklarda emir-i mimarlik diye bir isim geciyor. Bu kisinin mimarlikla ne kadar alakali oldugunu bilmiyoruz, fakat yapilar bir mimari yapilanmayi isaret ediyor. Gene de tam olarak yazili bir kaynak yok. Her sekilde ortacag anadolusunda mimarlara onem verilmekte. Harcamalarla ilgili bir bani olmasi ve imar faaliyetleri ile ilgili bir bas mimar olmasi gerekiyor. Bir mimari yapilanmada bas mimar kontrolunde mimarlar, ahsap, susleme ve tas ustalari olmasi gerekiyor. Ortacag anadolusu hukumdarlari her zaman yapilari desteklemislerdir. Mesela alaaddin keykubat, keykubadiye saraylari insaasinda tasarimci olarak calismis olabilecegini kaynaklardan ogreniyoruz. Bu donemde mimar ve muhendis ayrimi yok. Hem uygulama hem tasarim ayni kisi tarafindan yapiliyor. Ortacag anadolusunda tespit edilen kitabelerde yapiyi yapan mimarin iran ve on asya kokenli oldugu biliniyor. Bunun disinda yerli ustalar da var. teskilatin basindaki kisi her zaman muslim. Mimar unvanini kullanan ilk sanatci 17.yyda aksaray ulu camiinde calisan mimardir. Bazi arastirmacilar gezici ustalarin varligini belirtmislerdir. Bunun nedeni de cesitli yerlerde ayni uslubun kullanilmasidir. Suslemede belli bir uslup var. belli bir uslubun olmasi da bir teskilatin olabilecegini gosteriyor.

OSMANLI MIMARI DONANIMLARI

Erken osmanlida bagimsiz mimar isimleri var fakat klasik osmanli da bagimsiz mimar isimleri gorulmuyor. Erken osmanli da ilk mimar (14.yy ortasi) haci hamza. Iznik haci hamza kumbetindeki kitabede haci ali ismi geciyor. Haci bin musa iznik yesil camiinde calisan mimar. Ali bin huseyin, haci alaaddin(bazi kaynaklar haci alaaddinin konyali olabilecegini belirtiyor fakat Edirne eski camii kitabesinde adi geciyor), ebu bekir bin mehmet(samli, merzifonda celebi mehmet medresedinin kitabesinde adi geciyor.bu mimar hakkindaki en onemli bilgi oglunun ve amcasininda mimar olmasi.) onemli mimarlardir. Haci ivaz pasa onemli bir osmanli devlet adamidir. Dimetoka’daki celebi mehmet camii, bursa yesil turbe yapitlarindan bir kaci. Kendi yaptigi yapilar disinda bani olarak da biliyoruz. Bursa ipek han, Ankara haci ivaz camii bunlardan birkaci. Fatih donemi orgutlenme acisindan onemli. Istanbul harap durumda. Bizans’in kotu durumda olmasi ve hacli seferleri nedeniyle faal durumda cok fazla yapi yok. Fatih bir iskan politikasi baslatiyor. Sanatci, zanaatci ve duvar ustalarinin istanbul’a gelmesini istiyor. Fatih doneminin sonunda insa edilen 300 kusur yapi var. istanbul’un ve fatih doneminin en onemli yapisi fatih kulliyesi. Istanbul’un imarinda onemli bir olay ise 1509 buyuk Istanbul depremi.bir suru yapi, surlar, camiler, kucuk olcekli bir cok yapi yikilmis. Saray bahcelerine barakalar yapilmis v.s. istanbulda konut mimarisinde ahsaba dayali bir gelenek var. bu nedenle kaynaklardan istanbulun yanginlara karsi surekli uyarildigini ogreniyoruz. 16.-19.yy arasi devam eden bir ahsap gelenegi. 1509 depremi sonrasi istanbulun yeniden insaasi gundeme geliyor. Istanbul’un insaasi icin kadilara haber gonderiliyor ve her 20 evden 1 kisi isteniyor. Anadolu ve rumeliden amele ve usta isteniyor. Yikilan yapilarin yeniden yapilmasi, hasar goren yapilarin onarilmasi ve yeni konutlarin yapilmasi isteniyor. Bu donem sonrasi bas mimar ibarelerine rastlaniyor.acem ali bildigimiz ilk bas mimar.

HASSA MIMARLAR OCAGI

Imparatorluk icin mimari olaylari yoneten birim. Saraya bagli sarayin dis hizmetlerinden biri. Sehreminli denilen maddi konulardan sorumlu birime bagli yuksek kurumlardan biri. Bir bas mimar bulunuyor ve bu kisinin yonetiminde teknik kisiler var. su yolu nazirligi, ambar muduru, tamirat mudurunden olusan fen heyeti bas mimara bagli. Ocagin icinde zaman icinde degisen 7-52 mimar bulunuyor. ocagin gorevi organize etmek, planlamak ve duzenlemek. 7-52 mimar disinda kadrolu olmayan bircok mimar ve usta var. bunlar bir insaatta calismasi gereken insanlar. Bu insanlar gerektiginde kadroya geciyorlar. Maas alanlarin icinde muslim ve gayrimuslim birlikte yer aliyor. Bas mimarlar icin kayd-I hayat sistemi var. bu sistem 17.yya kadar gecerliligini koruyor. Bu kosul ile adam kayirma olamiyor ve uzun sure tek kisi isin basinda kalabiliyor.herhangi bir devlet adami kendi adamini getiremiyor.

Ocagin gorevleri

imparatorluk dahilinde tum imar islerini yerine getirmek zorunda. Sehircilik hizmetleri. Yapi insa edilmeden once bir maketi hazirlaniyor. 17.yya ait belli duvar kalinliklari verilen plan cizimleri bulunuyor.

sehircilikle ilgili kacak insaatlari onlemek zorunda.

sehircilikle ilgili yapilan insaatlari kontrol etmek zorunda. 16.yy ortasinda hisar icine ev ve dukkan yapilmasi yasaklaniyor. Yasak olmasina ragmen yapilanlar yiktiriliyor ve bunun uzerine hukum cikariliyor. Genelde cami ve mescidlerin belli bir mesafesine kadar ev yapilmasi yasak. Ama mesela ayasofya icin bu mesafe daha uzak. Istanbul surlarina belli bir mesafeye kadar ev ve dukkan yapilmasi yasak. 16.yy icin sokaklari isgal etmek yasaklanmis. Yola cardak gibi mekanlarin yapilmasi yasak. En genis yol divan yolu.16.-19.yy arasi osmanli yollari oldukca dar. Su yollarinin etrafina belli bir mesafeye kadar ev, dukkan, bag, bahce yapmak yasak. Yapildigi taktirde bas mimarlarin yiktirma yetkisi var. sokaklara cop dokulmemesi, kanalizasyon sorunlari gene bas mimarlarin tekelinde.

yapilan insaatlara ruhsat vermek zorunda. Ocak miri insaatlari yerine getirmek ve sivil ve bagimsiz yapilain insaasina ruhsat vermek zorunda.

bagimsiz mimari denetlemek zorunda. Fenni mimari ve hendeselerde mahir olmak mimarlik mesleginde aranan bir ozellik.

insaat malzemelerini temin etmek zorunda. Tugla, mih, civi, cini v.s malzemeleri almak ve belli standartlarda olanlari secmek. Ahsap insaat cok yaygin, bunun yaninda 17.-18.yy da prefabrikasyon insaatlar da yapiliyor. Ahsap yanici oldugundan dolayi belirli kalitede uretim yapiliyor. Yapilan dukkanlarin denetlenmesi de ocagin gorevlerinden birisi. Sarayin istegine gore belirli malzemeler aliniyor ve bunlar icinde belirli dukkanlar ile anlasilip belirli standartlarda malzeme aliniyor. Ayrica insaatla ilgili esnafin birbiri ile munakasasini ve cekismesini onlemek de ocagin gorevi. Vakif isinde yapilan yapilarin onarimi icin secilen bir mimar olmak zorunda.

Selatin vakiflari padisahin yaptirdigi yapilardan sorumludur. Bu yapilarin tamir isinde ocaktan bir mimar temin edilir. Ordu sefere cikarken belli sayida mimar, tas ustasi, kalfa goturmek zorundadir.

Gayrimuslim mabetlerinde tamir islerinde ilk ve son kesifleri de ocak yapiyor. Kesf-i evvel ve kesf-i sani. Ilk kesifte insaatin ne kadara cikacagi belirleniyor. Insaat bittikten sonra tekrar kesif yapiliyor. Bu iki kesif arasinda cok fark olmamasi gerekiyor. Ayrica gayrimuslim mabetlerinde calisan ayri mimarlar bulunuyor, ocak bunlari denetliyor.

Istanbul disindaki mimarlik birimleri ocaga bagli alt birimler tarafindan yurutuluyor. Bas mimarlar buralara mimar atamak ve sehir mimarlarinin atanmasini onaylamak zorunda. Bu bolgelerdeki imar islerini yurutmek uzere 16.yy da ocak icinden bir mimar atandigini kaynaklardan ogreniyoruz. Bu atanan mimar bulundugu eyalette bas mimar olarak gorev yapiyor. Ocagin baskentte yaptiklarini vilayetlerde kucuk olcekli bir sekilde gerceklestiriyorlar. Bu gorev icin 17.-18.yylarda bolgede mimarlik faaliyetlerinde bulunan kisiler ataniyor. Bu kisilerin yetismeleri de ocagin gorevleri arasinda. Eyelet mimarligi 1840lara kadar devam ediyor. Tam olarak ne zaman basladigi bilinmiyor. Alt birim olarak tasradaki imar faaliyetlerini yurutmek zorunda. Daha sonra kendi icinde mimar yetistiriyor. Bas mimarini da kendi icinden seciyor. Buyuk insaat organizasyonlarinda elemana ihtiyac duyuldugunda kadi baglantisi ile vilayet bas mimarlarindan eleman temin ediliyor. 17.yyda 70in uzerinde sehir mimari oldugunu biliyoruz. Sehir mimarligina atanan kisi bulundugu bolgeden seciliyor. Gorevini yerine getirmeyenler gorevden aliniyor,bazen babadan ogula gecilebiliyor. Sehir mimarlari icindeki bas mimarlar muslim ve gayrimuslim olabiliyor. Mimarlar gorevlerini ihlal ettiklerinde belgeleri ellerinden alinip bir baskasina verilebiliyor. Maaslari sehir icindeki esnaflarin verdigi vergiden veya sehir icinde organize edilen bir sistem ile karsilaniyor. Kendi bolgesinde imar islerini yuruten sehir mimarlari ve burada calisanlarin kaydini tutmak ta ocagin gorevleri arasinda. 17.yya kadar kayd-i hayat kosulu gecerli daha sonra bu kosul gecerliligini kaybediyor.imar ve insa faaliyetleri ihtisas isteyen bir alan ve 17.yyda ocagin icine siyaset girmeye basliyor bud a cozulmeye neden oluyor.

Ocagin bilinen ilk bas mimari sinan.ikincisi davut aga.mimarlar belli miktarda ulufe aliyor. Hassa bas mimari daha fazla maas aliyor ve ayri bir birimden aliyor maasini. Bu mimarlar ozel mulklerin onarimindan da harc-i mimari aliyorlar. Arpalik olarak belli araziler tahsis ediliyor ve bazi ihtiyaclari da devlet hazinesi tarafindan karsilaniyor.

Tersane-i amire diye bir birim var. bu birim gemi ve tersane insa etmekle gorevli. Burada calisan mimarlar hassa mimarlar ocagi tarafindan ataniyor. 16.-18.yy arasi gemi insa ediyorlar. Ayrica tersane-i amire de bir bolumun yapilmasi yada onarimi gerceklesecekse de ocak icinden mimar ataniyor.

MIMAR SINAN

Mimar sinan ile ilgili yazilan kaynaklar;adsiz risale,risale-i mimariye, tuhfet-ul mimariye birlestirilmis tezkiretu-l ebniye,daha gelistirilmis hali tezkiretu-l bunyan. Daha gec tarihli selimiyi risalesi isimli bir baska eser var. bilebildigimiz ilk monografik eser. Bunlarin disinda sinan’a yazilmis hukumler de bilinen onemli kaynaklar arasinda. Sinan’in vakfiyesi de sinan’in ozel hayati ile ilgili detayli bilgi veriyor. Tezkiretu-l bunyan sai celebi tarafindan kaleme alinmis. Belli bolumlerden olusuyor. Sinanin hayati disinda 335 eseri yazili olarak bulunuyor. sinan’in agzindan sai celebi tarafindan yazilmis. Eser sinan’in hayati ile ilgili de onemli bilgi veriyor. Sinan 4 osmanli sultani doneminde hizmet vermis,3 padisaha da mimarlik yapmis.